Wyścielają ją nie koszone od lat, na wpół dzikie łąki pokryte kępami jałowców, samosiejek sosen, brzóz i olch. Pośród nich meandruje Jasiołka, mała struga, w niczym nie podobna do kapryśnej i groźnej rzeki, którą jest w dolnym biegu. Kotlinę otaczają niewysokie góry okryte przepastnymi lasami. Pustka tu i głusza. Gdyby nie leśna droga, która od Woli Wyżnej biegnie w górę Jasiołki, a potem skręca na północ w kierunku Moszczańca, byłby to dosłownie świat „zabity deskami”.

Jeszcze przed kilkunastu laty w kotlinie rozciągały się pastwiska PGR w Woli Wyżnej, a jeszcze dawniej pola, ogrody i zabudowania łemkowskich wiosek, Rudawki Jaśliskiej i Jasiela leżącego już u podnóża grzbietu granicznego. O ich historii niewiele można powiedzieć. Rudawka Jaśliska powstała w 1579 roku, była własnością kościelną, wchodziła w skład rozległej majętności biskupów przemyskich, której ośrodkiem były pobliskie Jaśliska. Natomiast Jasiel lokowany w 1559 roku na tzw. prawie wołoskim był wsią królewską. Już w czasach galicyjskich władze austriackie sprzedały wieś Czartoryskim. Przed II wojną światową były to małe wioski zamieszkałe wyłącznie przez Łemków. Jasiel liczył 59 gospodarstw i nieco ponad 300 mieszkańców. Rudawka Jaśliska pod względem liczby gospodarstw i ludności była o przeszło połowę mniejsza. Obie wioski zostały w 1945 roku wysiedlone, ich mieszkańców wywieziono na radziecką Ukrainę. Tylko w Rudawce pozostało kilkanaście osób, jednak w dwa lata potem, w ramach akcji „Wisła”, wysiedlono je na tzw. Ziemie Odzyskane.

W dolinie pozostały opuszczone gospodarstwa, ale wkrótce i po nich nie został nawet ślad. Niektóre rozebrano, inne zniszczył czas i ludzie. W Jasielu działała tylko strażnica Wojsk Ochrony Pogranicza, której zabudowania przejęło później PGR z sąsiedniej Woli Wyżnej organizując w jej miejscu fermę hodowlaną. Z początkiem lat 90. XX wieku ferma opustoszała i w dolinie znowu zapanowała pustka. Szmat ziemi, którą człowiek prawie pół tysiąca lat temu wyrwał przyrodzie i przez wieki użytkował, krok po kroku zaczęła ponownie zawłaszczać natura; proces ten trwa do dziś. Obszar dawnych wsi jest obecnie wielkim uroczyskiem, urzekającym krajobrazem i pięknem nadzwyczaj wybujałej przyrody.

Pomimo, że natura rządzi się swoimi prawami, to ciągle jeszcze można tu spotkać ślady bytności człowieka, osobliwe relikty tragicznej przeszłości obu wiosek. Podążając drogą od Woli Wyżnej, za zalesionym przełomem, już na terenie dawnej Rudawki Jaśliskiej, pojawia się przydrożny krzyż, kamienny, niestety pozbawiony jednego ramienia, pochodzący z 1865 roku. W pobliżu, w gęstwie drzew, skrywa się stary wiejski cmentarz z kilkoma pogruchotanymi nagrobkami. Dalej na południe, już na pograniczu z dawnym Jasielem, stoi następny wyjątkowo okazały krzyż żeliwny, umocowany na kamiennym cokole. Do roku 2001 był tu tylko cokół i kawałek dolnej części krzyża, resztę znaleziono przy cerkwi w niedalekim Wisłoku Wielkim. Dobrzy ludzie przywieźli ją i zespawali przywracając dolinie jedynego, w całości zachowanego, świadka historii.

Kawałek dalej rozpoczynały się zabudowania Jasiela. Na brzegu doliny, w kępie starych drzew, jest miejsce po drewnianej cerkwi greckokatolickiej wzniesionej w XVIII wieku, a rozebranej po 1945 roku i ślady przycerkiewnego cmentarza. Na jego skraju znajduje się cmentarzyk żołnierzy radzieckich poległych w tej okolicy podczas walk w 1944 roku, podobnie jak poprzedni zdewastowany i zapomniany. Nieco na północ od cerkwiska można jeszcze odszukać relikty greckokatolickiego cmentarza parafialnego, na którym przetrwał tylko jeden nagrobek. Dalej przy pustej drodze tkwią jeszcze trzy kamienne cokoły, niestety od dawna pozbawione wieńczących je żeliwnych krzyży.

W dolinie napotkamy też i nowe pomniki przypominające o tragicznych latach wojny i powojennej zawieruchy, o bohaterstwie i tragediach Polaków. Przy drodze ustawiony jest głaz odsłonięty w 1981 roku poświęcony pamięci kurierów beskidzkich ZWZ (AK), gdyż podczas okupacji przez Jasiel wiodła jedna z tras kurierskich na Węgry. Na wschodnim skraju polany, za polem biwakowym, wznosi się pomnik odsłonięty w 1985 roku ku czci żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza poległych w boju bądź zamordowanych przez UPA w marcu 1946 roku. Wydarzyło się to podczas ewakuacji miejscowej strażnicy WOP. Ponad stu osobowy oddział wpadł w zasadzkę przygotowaną przez UPA. Część żołnierzy zginęła w walce, reszta dostała się do niewoli. Większość z nich spotkał niestety okrutny los. W sumie zginęło ponad 60 żołnierzy i kilku milicjantów.

Obszar nieistniejących wsi to dziś jedno wielkie uroczysko będące częścią rezerwatu przyrody „Źródliska Jasiołki” ustanowionego w 1993 roku. Jest to największy rezerwat w polskiej części Karpat. Położony na północnym skłonie grzbietu granicznego obejmuje źródliskowe obszary rzeki Jasiołki, a po części także i Wisłoka, o łącznej powierzchni 1585 ha. W obrębie rezerwatu dominują obszary leśne zajmujące prawie 75 proc. jego powierzchni. Tworzą je głównie zbiorowiska buczyny karpackiej, miejscami z dużym udziałem jodły. Są to zarówno stare drzewostany, jak i młode lasy, wyrosłe już po wojnie na gruntach porolnych. Pozostałe 25 proc. Obszaru zajmują tzw. zbiorowiska nieleśne. Wśród nich są różnorodne zbiorowiska roślinne obejmujące m.in. łąki, borówczyska, ziołorośla, mokradła oraz torfowiska górskie, niskie i wysokie. Te ostatnie zajmują prawie 100 ha, należą do największych w całym paśmie Beskidu Niskiego i są wyjątkową osobliwością tego regionu. Można je napotkać głównie w obrębie grzbietu granicznego, tu wyjątkowo niskiego i łagodnego, a także przy niebiesko znakowanym szlaku turystycznym.

Szata roślinna rezerwatu jest niezwykle bogata i różnorodna, z wyraźną dominacją gatunków wschodnio-karpackich. Rośnie tu blisko 350 gatunków roślin naczyniowych, w tym 40 chronionych, samych storczyków można się tu doliczyć 10 gatunków. Towarzyszy temu bogata fauna, żyją między innymi jelenie, sarny i dziki, w przepastnych lasach pojawiają się niedźwiedzie i wilki, a wśród ptaków bocian czarny i orlik krzykliwy. Za wyjątkiem zwierząt i pojawiających się latem turystów, a tych jest tu z reguły niewielu, nic nie zakłóca spokoju tego zakątka Beskidu Niskiego. Tu można się w pełni kontemplować ciszą i bogactwem otaczającej przyrody.

tekst i fot. Stanisław Kłos
Materiał udostępniony przez redakatora naczelnego Skarby Podkarpackie